Id es üna lung’istorgia per declerar co chi’d es gnü our dals Fränzlis oriunds ils «Fränzlis da Tschlin» dad hoz. In quist lö laina istess provar da far quai in fuorma cuorta, la plü lunga pussibla:
Ils Fränzlis oriunds
Ils Fränzlis oriunds derivan da la famiglia Waser, tschiainders, chi sun rivats intuorn la prüma mità dal 19avel tschientiner da la Svizra centrala in Engiadina. Aint illa seguonda mità dal 19avel tschientiner sunaivna in tuot l’Engiadina. Il plü cuntschaint dals Wasers d’eira Franz-Josef, da Chaflur sper Strada: Pitschen da statura, gniva’l dapertuot nomnà «Fränzli». El es nat orb, nu d’eira abel da lavurar bler illa pauraria e s’ha uschea dedichà a seis talents musicals.
Concert dals Fränzlis our il liber (da schn. a dr: Franz-Anton Waser, Franz-Josef «Fränzli» Waser, Hans Martin Neuhäusler, Seppli Vegn) davant la prominenza d’Engiadin’Ota (De Flugi, Badrutt & Co.) a Puntraschigna, 1892.
Ils Fränzlis sunaivan in üna tipica fuormaziun da musica da bal derasada da quel temp in tuot il territori da las Alps. I’s cumbinaiva pel plü duos fin trais gïas cun instrumaints da soflar da lain e da tola, ed ün gïun o ün basset. In scrit nun esa avant man bler oter dals Fränzlis co ün pêr registraziuns in cudeschs da battaisem o da mortori ed alch fotografias. Il fat chi’s quintaiva amo lönch aint pel 20avel tschientiner dals Fränzlis legendarics, lascha presümer ch’els nu d’eiran cuntschaints be sainza motiv.
Da la «Fränzlimusig» als Fränzlis da Tschlin
Il prüm violinist Franz-Josef Waser es mort fingià als 24.12.1895. Ils Wasers han pers lur figüra importanta e probabel eir ün pa il schlantsch. Seis frars e seis descendents han amo sunà da sias cumposiziuns cun differentas fuormaziuns fin aint pels ons trenta dal 20avel tschientiner. Sainza lur cuntschaint «Fränzli» nu sarà quai stat plü uschè simpel. Intant es lura nat il nouv stil da musisca populara cul orgel da man, la musica da «Ländler». La musica dals Fränzlis nu d’eira plü moderna.
Üna varianta pussibla dad üna «Fränzlimusig» oriunda, 1893: Franz-Anton Waser, clarinetta; Barnabà Fontana, cornet; Gian Nuolf, gïa; Matias Raffainer, basset.
Però ils vegls Fränzlis legendarics nu sun mai its in invlidanza. Uschè ha vuglü il chantautur, guitarrist e violinist da Scuol, Men Steiner dürant ils ons ottanta laschar reviver il vegl stil dals Fränzlis. Üna registraziun da veglias chanzuns engiadinaisas sün patta da grammofon ha’l cumplettà cun musica dals Fränzlis. El ha rablà insembel üna gruppa da musicants per sunar illa fuomaziun oriunda dals Fränzlis, musica engiadinaisa dal 19avel tschientiner.
Ils Fränzlis nouvs – «Ils Fränzlis da Tschlin»: Duri Janett, cornet; Domenic Janett, clarinetta; Men Steiner, gïa; Flurin Caviezel, viola; Curdin Janett, gïun.
Men Steiner ha incumbensà a Domenic Janett da metter insembel quista «band». I han lura sunà insembel, Noldi Alder da l’Appenzell, Flurin Caviezel da Cuoira e Ramosch e’ls frars da Tschlin Curdin, Domenic e Duri Janett, alch tocs ch’els han suppuonü cha Franz-Josef (Fränzli) varà eir fingià sunà illa fuormaziun sco chi’s vezza süllas fotografias veglias. Quai d’eira pensà sco inscunter unic per la registraziun. Mo tuot s’ha sviluppà in üna carriera da concerts da möd cha gnanc’ün dals «Fränzlis nouvs» nu vess sömgià. Dad uossa davent, cun Men Steiner a la gïa ed ed ils oters illa fuormaziun da la platta dal 1982, ha cumanzà il viadi dals «Fränzlis da Tschlin» tras tuot la Svizra ed in differents stils.
Ils Fränzlis 2006 – uossa cun Madlaina Janett a la viola – sül tet da l’hotel Waldhaus a Segl Maria.
L’aspet feminin as derasa illa gruppa dals Fränzlis
Dal 2001 ha Flurin Caviezel demischiunà sco bratschist pro’l Fränzlis. Madlaina Janett (la figlia da Curdin) es statta la successura, la prüma duonna illa fuormaziun dals Fränzlis. Sülla dumonda sch’ella less partecipar illa gruppa ha ella, tenor la legenda, dit il prüm in dialect da la Turgovia: «Spinnsch enart!» Id ha lura dovrà gronda lavur per tilla persvader. Lapro ha ella absolt ün giarsunadi da cuntratemp, fich amüsant ed effiziaint, pro’l grond idol Caviezel. Lura s’ha’la integrada sainza problems illa domena dals homens, ed uossa esa be d’inrar da tilla sforzar dad exercitar.
2012 Cristina Janett, cul cello ha rimplazzà al cornetist Duri Janett.
A la sour da Madlaina, Cristina, cul cello, nun esa stat da persvader uschè lönch. Our da casualitats e differents motivs es ella „sglischada“ bod be da sai aint illa band. Dal 2012 ha ella rimplazzà al cornetist Duri Janett (chi’s possa rimplazzar ün cornet cun ün cello ha fat star stuts perfin als Fränzlis svess, ed il resultat da quist müdamaint as poja dudir i’l valser «Olga an der Wolga».
2014 Las duonnas han ragiunt la majoranza: Anna Staschia Janett (tuot a dretta) rimplazza a Men Steiner culla gïa.
L’ultim müdamaint illa fuormaziun es capità dal 2014. Il commember da fundaziun, Men Steiner, s’ha retrat. La figlia da Domenic, Anna Staschia, ha surtut il post culla gïa. Las consequenzas da la derasaziun feminina illa gruppa, musicalmaing e dinamicamaing, as muossaran plü tard. In mincha cas, i tuna amo adüna «schmaladi bain», sco chi dischan in Engiadina Bassa.